Ελιά: Από τη φύση, στη ζωή και την τέχνη
Δε μπορεί κανένας να μιλήσει για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό αν δεν αναφερθεί στο δέντρο της ελιάς, τον καρπό της και το χυμό της, το ελαιόλαδο. Τα οποία αποτελούσαν και αποτελούν έμπνευση για τους καλλιτέχνες μέχρι και σήμερα. Το δέντρο και οι καρποί του αποτέλεσαν σημαντικό στοιχείο της θρησκείας, της τέχνης, των κοινωνικών και πολιτικών εκδηλώσεων, του αθλητισμού και φυσικά της γαστρονομίας.
Είναι σύμβολο ειρήνης, σοφίας, γονιμότητας, ευημερίας, ευφορίας, τύχης αλλά και νίκης. Πεζογράφοι, ποιητές, γλύπτες και ζωγράφοι ανά τους αιώνες εμπνεύστηκαν από το ιερό δέντρο της θεάς Αθηνάς. Το ίδιο το δέντρο-σαν φυσικό γλυπτό-οι μύθοι, οι συμβολισμοί και οι χρήσεις του το αναδεικνύουν κάθε στιγμή σε ιερό και μοναδικό. Εμπλέκεται σε μερικούς από τους πιο σημαντικούς τομείς της ζωής μας, τη διατροφή, το φωτισμό, τη θέρμανση, την υγεία, τα αρώματα, τα έπαθλα, την τέχνη, τη γλώσσα-από τη γραμμική Α και Β μέχρι τις μέρες μας, ένδοξο στην προχριστιανική παράδοση, στο χριστιανισμό, στη διατροφή μας ακόμα και τη σύγχρονη. “Από το απλό πήλινο λυχνάρι ως τη δάδα και το στεφάνι ελιάς, σύμβολο των Ολυμπιακών Αγώνων, εκατοντάδες αντικείμενα αντλούν την έμπνευση τους και συμβολίζουν την αδιάσπαστη συνέχεια των μύθων και των άθλων των Ελλήνων.” (1)
Και κάθε γινωμένη ελιά
στοιχίζει και μια φαμελιά
Οδυσσέας Ελύτης
Ας τα πάρουμε όμως, λίγο, με τη σειρά. Μινωικός και Μυκηναϊκός πολιτισμός έχουν να επιδείξουν θαυμαστές τοιχογραφίες με θέμα το ιερό αυτό δέντρο. “Στην κλασσική αρχαιότητα συναντάμε φύλλα ελιάς σε νομίσματα και στη διακόσμηση αγγείων. Στις εικαστικές τέχνες, πολλοί καλλιτέχνες από όλα τα μήκη του κόσμου έχουν έργα με αναφορά στην ελιά, γιατί η ελιά από μόνη της, τελικά, είναι ένα έργο τέχνης.” (2)
Σε αγγειογραφίες και τοιχογραφίες είναι συχνές οι αναπαραστάσεις της ελιάς, του ελαιόδεντρου, της συγκομιδής και της παραγωγής του ελαιόλαδου. Αμφορείς, πελίκες, αλάβαστροι, λήθυκοι που χρησιμοποιήθηκαν για τη μεταφορά και την αποθήκευση του λαδιού, κοσμούνταν με τέτοιου είδους αναπαραστάσεις. Αλλά και αγγεία άλλων χρήσεων εξυμνούσαν την τελετουργία γύρω από το δέντρο. “Ένας αμφορέας του 530 π.Χ. απεικονίζει το μάζεμα της ελιάς και είναι ο πιο γνωστός στη μελανόμορφη αγγειογραφία. Ερυθρόμορφο πάλι, βρίσκουμε στο Βερολίνο με αναπαραστάσεις παραγωγής ελαιόλαδου με πρωτόλειο τρόπο. Ερυθρόμορφη υδρία του 350 π.Χ. Που βρίσκεται στην Πετρούπολη φέρει αναπαράσταση του αγώνα ανάμεσα στην Αθηνά και τον Ποσειδώνα. Η Αθηνά κρατά το δόρυ της, ο δε Ποσειδών την τρίαινα του, ενώ πλαισιώνονται από τη νίκη που κρατά κλαδί από την Ιερή Ελιά.” (3)
Η Μινωική Κρήτη είχε σε περίοπτη θέση την ελιά. Το λιόδεντρο αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του πολιτισμού και συχνό θέμα στην τέχνη. Έτσι τη συναντά κανείς σε αναπαραστάσεις, τοιχογραφίες, λατρευτικές σκηνές, χρυσούς δακτύλιους, σφραγίδες, σφραγίσματα και σε αγγεία
πήλινα και λίθινα. Ακόμη τους νεκρούς συνόδευαν φύλλα ελιάς από χρυσό, κόσμημα που συμβόλιζε την αθανασία.
“Ήδη στην τρίτη χιλιετία π.Χ. Φαίνεται πως οι άνθρωποι κατασκεύαζαν χρυσά περίοπτα σε σχήμα φύλλων ελιάς, τα οποία βρέθηκαν σε τάφους στο Μόχλο Σητείας. Χρυσά κύπελλα από το Βαφείο της Λακωνίας-πρόκειται για δυο αριστουργήματα της κρητομυκηναϊκής μεταλλοτεχνίας (ύστερη εποχή του χαλκού-15ος αιώνας) που βρέθηκαν μαζί με άλλα πολύτιμα αντικείμενα στο θολωτό τάφο του Βαφεία και σώζουν δυο από τις ωραιότερες σκηνές σύλληψης ταύρων […] Οι σκηνές αποδίδονται φυσιοκρατικά ανάμεσα σε δέντρια ελιάς και φοινικιάς.” (4)
Αργότερα στη χριστιανική τέχνη παρότι περίοπτη θέση είχε η άμπελος, η ελιά διατηρεί την ιστορική και συμβολική σημασία της. “Στον κατακλυσμό του Νώε το περιστέρι κρατά ένα κλαδί ελιάς, όπως και στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, όπου ο Αρχάγγελος Γαβριήλ κρατά επίσης ένα κλαδί ελιάς. Τέτοιες απεικονίσεις υπάρχουν σε κατακόμβες της Ρώμης, σε μωσαϊκά ή εντοιχισμένα πλακίδια. Ο Χριστός στην κήπο της Γεσθημανής και η Ανάληψη είναι θέματα που πλαισιώνονται από ελιές στα έργα του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου. Το όρος των ελαιών απεικονίστηκε σε ψηφιδωτό στη Ραβένα, στον Μονρεάλε, σε μικρογραφίες του Ευαγγελιαρίου του Ροσσάνο, σε ανάγλυφα ναών στο Στρασβούργο, τη Βιέννη, αλλά και σε έργα μεγάλων ζωγράφων ελλήνων και ξένων.” (5) Ο Θεόφιλος, ο Γιάννης Μηταράκης, ο Ορέστης Κανέλλης, ο Πολύκλειτος Ρέγκος, ο χαράκτης Α. Τάσσος, ο Άγγελος Παναγιωτίδης, ο Θεοτοκόπουλος, ο Κορέτζο, ο Τιντορέτο, ο Ντύρερ, ο Καραβάτζιο, ο Ρέμπραντ, ο Γκόγια, ο Φαλκόνε, ο Ντελακρουά και άλλοι. “Επίσης συμβολικές αναπαραστάσεις βλέπουμε στην Ελαιοστεφανωμένη Ειρήνη του Λορετζέτι, στη Μυστική Γέννηση του Μποτιτσέλι και στην Ανάληψη του Τιντορέτο, που οι άγγλοι πλαισιώνουν τον Χριστό κρατώντας κλαδιά φοίνικα και ελιάς”. (6)
Μέχρι το 19ο αιώνα, το φυτό ή το κλαδί της ελιάς απεικονίζονταν πάντα από ζωγράφους, εικονογράφους και γλύπτες με ισχυρό συμβολικό νόημα κυρίως συνδεδεμένο με κλασσικές αλλά και άλλες εβραιο-χριστιανικές παραδόσεις. Ρεαλιστική αναπαράσταση της ελιάς έχουμε από το 19ο αιώνα και πέρα από τους Σινιορίνι και Φαττόρι και πολλούς άλλους που ακολούθησαν. Με έμπνευση την αγροτική ζωή στην περιοχή της Νότιας Γαλλίας, ο Ολλανδός ζωγράφος Βίνσεντ Βαν Γκογκ δημιούργησε πίνακες με θέμα την ελιά. “Ο Βαν Γκογκ, η βασανισμένη ψυχή του 19ου αιώνα, άρχισε να ζωγραφίζει στα 27 του χρόνια. Μέσα σε μια δεκαετία δημιούργησε τόσα και τέτοια αξιόλογα έργα που πρόλαβε-μετά θάνατον!-να μπει στην ελίτ των ζωγράφων παγκοσμίως. […] Η αγάπη του γις τις ελιές εκφράστηκε μέσα από μια σειρά πίνακες, οι περισσότεροι από τους οποίους ζωγραφίστηκαν το 1898 στο Σαν Ρεμί, όπου ζούσε στο Ίδρυμα του Αγίου Παύλου. Ζωγράφιζε τις ελιές όταν έπαιρνε άδεια και καθώς τις έβλεπε ήταν το πλέον αγαπημένο του θέμα και θέαμα. Η ελιά για τον ζωγράφο συμβόλιζε τη ζωή και οι πίνακες του κωδικοποιούσαν τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, με την ελιά να αποτελεί ένα δέντρο-σύμβολο”. (7)
Η ελιά για όλους όσους ασχολήθηκαν μαζί της ήταν το δέντρο-ιδέα, το δέντρο-φως, το δέντρο-σύμβολο, το δέντρο-νίκη. Από τον αγγειογράφο και ξυλογλύπτη μέχρι τον ζωγράφο και τον χρυσοχόο, όλο το φάσμα των καλλιτεχνών είχε εμπνευστεί. “Στη χαρά και στη λύπη, στη στέρηση και την ευημερία, στον πόνο και το θρίαμβο, σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής” (8) από τη γέννηση (με το λάδι των πνευματικών γονιών) έως το θάνατο (με το καντήλι που συντροφεύει την ψυχή) μας ακολουθεί και μας συμπαραστέκεται.
