Δήλος
Το αρχαίο όνομα του νησιού ήταν Ορτυγία. Σύμφωνα με τη μυθολογία, εδώ κατέφυγε η Λητώ να γεννήσει τον Απόλλωνα και την Άρτεμη, για ν’ αποφύγει την οργή της θεάς Ήρας. Λέγεται πως το νησί ήταν μέχρι τότε ένα κομμάτι στεριάς «άδηλο» που έπλεε κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Σύμφωνα με μια μυθολογική παραλλαγή, ο ίδιος ο Δίας παρακολούθησε από το όρος Κύνθος του νησιού τη γέννηση του Απόλλωνα, στον οποίο ήρθαν για να προσφέρουν δώρα νέοι και νέες από τη χώρα των υπερβορείων (τη μακαρισμένη χώρα όπου δεν υπάρχουν πόνοι και γερατειά), που έκτοτε αποτελούσε και την κατοικία του θεού για τους τέσσερις μήνες του χειμώνα, οπότε εγκατέλειπε τους Δελφούς.
Στο νησί γεννήθηκε και η Άρτεμη, σύμφωνα με μια παράδοση πριν από τον Απόλλωνα, ώστε μπόρεσε να βοηθήσει τη μητέρα της Λητώ να τον γεννήσει, ενώ σύμφωνα με μια παραλλαγή η Άρτεμη γεννήθηκε στην Ορτυγία, στη γειτονική δηλαδή Ρήνεια. Στο νησί αναφέρεται πως σταμάτησε και ο Θησέας επιστρέφοντας με τους νέους και τις νέες από την Κρήτη, αφού εξουδετέρωσε το μινώταυρο. Και μάλιστα τίμησαν το Θεό Απόλλωνα με γιορτές και χόρεψαν γύρω από το βωμό του ένα χορό, το «γέρανο». Ο ιστορικός Θουκυδίδης αναφέρει ως πρώτους κατοίκους του νησιού τους Κάρες. Τα αρχαιολογικό ευρήματα επιβεβαίωσαν την προϊστορική κατοίκηση του νησιού (3000 π.Χ.), ενώ βρέθηκαν κατάλοιπα Μινωικής και Μυκηναϊκής Περιόδου.
Γύρω στο 1000 π.Χ. εγκαταστάθηκαν εδώ Ίωνες και το νησί αποτέλεσε το κέντρο, πολιτικό και θρησκευτικό, μιας αμφικτιονίας των νησιών του Αιγαίου, υπό την προστασία της Νάξου. Κάθε τέσσερα χρόνια τελούνταν εδώ τα Δήλια, μεγάλη γιορτή προς τιμή του Απόλλωνα, της Άρτεμης και της Λητώς που περιλάμβαναν θυσίες, χορούς και μουσικούς αγώνες. Στην αμφικτιονία εισχώρησαν και οι Αθηναίοι με πρόσχημα την ιωνική καταγωγή τους και κατόρθωσαν από τα μέσα του 6ου π.Χ. αι., οπότε και άρχισε η παρακμή των ιωνικών πόλεων, να επιβάλουν την κυριαρχία τους.
Την εποχή του Πεισίστρατου (540 π.Χ.) επέβαλαν και τον πρώτο εξαγνισμό στο νησί, απομακρύνοντας όλους τους τάφους από την περιοχή του ιερού. Στη διάρκεια των Περσικών Πολέμων το νησί δεν γνώρισε καταστροφές, όπως οι άλλες Κυκλάδες, και από το 478 π.Χ. αποτέλεσε έδρα της πρώτης Αθηναϊκής ή Δηλιακής Συμμαχίας. Εδώ βρισκόταν και το Κοινό Ταμείο της Συμμαχίας ως το 454 π.Χ. που μεταφέρθηκε στην Αθήνα. Το 426 π.Χ. οι Αθηναίοι επέβαλαν δεύτερο εξαγνισμό του νησιού, απομακρύνοντας όλα τα οστά των νεκρών που είχαν ταφεί στη Δήλο, τα οποία και μετέφεραν στη γειτονική Ρήνεια. Έκτοτε απαγορεύτηκαν ο θάνατος και η γέννηση στο νησί.
Το νησί γνώρισε μεγάλη άνθηση στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. και μέχρι το 168 π.Χ., οπότε ήταν ανεξάρτητο και αποτέλεσε κέντρο του Κοινού των Νησιωτών. Κατά την περίοδο αυτή, της λεγόμενης Δηλιακής Ανεξαρτησίας, το νησί στολίστηκε με μεγαλοπρεπή οικοδομήματα και πλούσια αφιερώματα. Από το 166 π.Χ. ως το τέλος του αρχαίου κόσμου, με απόφαση της ρωμαϊκής συγκλήτου, η Δήλος πέρασε στην κυριαρχία των Αθηναίων, οι οποίοι εξόρισαν τους κατοίκους και εγκατέστησαν δικούς τους κληρούχους. Κάτω από την προστασία της Αθήνας αποκτά ξανά σημασία σαν εμπορικό κέντρο του Αιγαίου. Το 88 π.Χ. το νησί καταστράφηκε από τους στρατιώτες του Μιθριδάτη, οι οποίοι γκρέμισαν μνημεία, ναούς, αγάλματα, πήραν χρήματα από το ιερό και εξόντωσαν τους 20.000 κατοίκους. Το 69 π.Χ. νέα βαρβαρική επιδρομή υπό τον Αθηνόδωρο. Οι καταστροφές αυτές, που συνεχίστηκαν και στα επόμενα χρόνια από τους πειρατές, είχαν αποτέλεσμα να πληγεί η ειρηνική ζωή του νησιού και να ανακοπεί η εμπορική ακμή του. Στα τέλη του 2ου αι. μ.Χ. στο νησί δεν υπάρχει παρά μόνο ένας μικρός οικισμός, που κι αυτός εγκαταλείφθηκε τον 6ο αι. μ.Χ. Από τότε η Δήλος χρησίμευε για στέκι πειρατών και κουρσάρων, χώρο εξεύρεσης πρόχειρου οικοδομικού υλικού και εύκολη λεία των αρχαιοκάπηλων. Οι πρώτες επίσημες ανασκαφές της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής άρχισαν το 1877 και ανέλαβαν να διευκρινίσουν τη σπουδαιότητα των ερειπίων.
